Гъ – гъ Türkçedeki ğ sesi ile aynıdır ğı diye okunur.
гъы- ağla emri , гъэ-yıl , гъа- ağlamiş olan , гъагъэ – çiçek
Гъу -гъу Türkçe ğ sesine u ulanmış olarak ğuı şeklinde okunur.
гъу- kurumaktan emir, гъуэ- yuva , гъуа-kurumuş olan nesne
гъуагъуэ-görültü, вагъуэ -yıldız
Гъатхэ —– -ilkbahar
Гъэмахуэ -yaz
Бжьыхьэ – -sonbahar
Тхьэмахуэ -hafta
Зы тхьэмахуэр мэхуибл мэхъу. -Bir hafta yedi gündür.
Блыщхьэ — pazartesi
Гъубж —– -salı
Бэрэжьей – – çarşamba
Мэхуэку — -perşembe
Мэрем —- – cuma
Щэбэт ——– cumartesi
Тхьэмахуэ – pazar
Гъэ – гъэ — fiil ön eki olarak yaptırmak ettirmek eyletmek anlamları katar.
Сэ сошхэ. — – Ben yemek yiyorum (eylem olarak)
Ар сэ согъашхэ. — Yeme eylemini yaptırıyorum.
Сэ сотхэ. —Ben eylem olarak yazı yazıyorum.
Ар сэ согъатхэ. – – Yazma eylemini ona yaptırıyorum.
Сэ сотх. ————– -Ben yazıyorum.
Ар сэ абы изогъэтх. – Ben onu ona yazdırıyorum.
Сэ сошх. —————- -Ben yiyorum.
Ар сэ абы изогъэшх. -Be onu ona yadiriyorum.
Шей софэ. -Çay içiyorum
Шей изогъафэ -Çay içiriyorum.
Bebeği yediriyorum.
Сабийр согъашхэ.
Сабийр богъашхэ.
Сабийр иегъашхэ.
Сабийр догъашхэ.
Сабийр фогъашхэ.
Сабийр я(иа)гъашхэ.
Bebeği yedirdim.
Сабийр згъэшхащ.
Сабийр бгъэшхащ.
Сабийр игъэшхащ.
Сабийр дгъэшхащ.
Сабийр вгъэшхащ.
Сабийр ягъэшхащ.
Bebeği yedireceğim.
Сабийр згъэшхэнущ.
Сабийр бгъэшхэнущ.
Сабийр игъэшхэнущ.
Нанур дгъэшхэнущ.
Нанур вгъэшхэнущ.
Нанур ягъэшхэнущ.
Ömer’i yediririm.
Умар згъэшхэнщ.
Умар бгъэшхэнщ.
Умар игъэшхэнщ.
Умар дгъэшхэнщ.
Умар вгъэшхэнщ.
Умар ягъэшхэнщ.
Neneyi yedirmiştim
Нанэ згъэшхат.
Нанэ бгъэшхат.
Нанэ игъэшхат.
Нанэ дгъэшхат.
Нанэ вгъэшхат.
Нанэ ягъэшхат.
Elmayı bebeğe yediriyorum.
Мыlэрысэр сабийм изогъэшх. ( сэ)
Мыlэрысэр сабийм ибогъэшх. ( уэ)
Мыlэрысэр сабийм ирегъэшх. ( абы)
Мыlэрысэр сабийм идогъэшх. ( дэ)
Мыlэрысэр сабийм ивогъэшх. ( фэ)
Мыlэрысэр сабийм ирагъэшх. ( абыхэм)
Elmayı Ömer’e yedirdim
Мыlэрысэр Умар сэ езгъэшхащ.
Мыlэрысэр Умар уэ ебгъэшхащ.
Мыlэрысэр Умар абы иригъэшхащ.
Мыlэрысэр Умар дэ едгъэшхащ.
Мыlэрысэр Умар фэ евгъэшхащ.
Мыlэрысэр Умар абыхэм ирагъэшхащ.
Bu çekimlerde görüldüğü gibi şahıs eklerini iyi tanımak gerekir. Ben( с veya з) sen( б veya п) o (и veya е) biz (д veya т ) siz( в veya ф ) onlar( иа, я veya а ) oldukları görülüyor.Bu şahıs eklerini ne kadar iyi tanırsak konuları o kadar daha iyi anlayabiliriz.Birinci ve ikinci bölümdeki и ve е ler ona yani kime yedirildiğini Ömer ve bebek isimlerine karşılık gelen zamir o yu, sonraki harfler ise yediren kişinin şahıs eklerini gösteriyor. İkinci bölümdeki zamirleri ise kavranması için yazdım. Ayrıca – е – sesinin – иэ – ses bileşeni olduğunu unutmayınız. Böylece belki daha anlaşılır olacaktır.
Щыгъын – elbise ,giysi
Elbiseleri kurutuyorum.
Щыгъынхэр согъэгъу.
Щыгъынхэр богъэгъу.
Щыгъынхэр иегъэгъу.
Щыгъынхэр догъэгъу.
Щыгъынхэр фогъэгъу.
Щыгъынхэр ягъэгъу.
Elmaları kuruttum.
Мыlэрысэхэр згъэгъуащ.
Мыlэрысэхэр бгъэгъуащ.
Мыlэрысэхэр игъэгъуащ.
Мыlэрысэхэр дгъэгъуащ.
Мыlэрысэхэр вгъэгъуащ.
Мыlэрысэхэр ягъэгъуащ.
Elmaları Ömer’e verdim.
Мыlэрысэхэр Умар естащ.
Мыlэрысэхэр Умар ептащ.
Мыlэрысэхэр Умар иритащ.
Мыlэрысэхэр Уиар еттащ.
Мыlэрысэхэр Умар ефтащ.
Мыlэрысэхэр Умар иратащ.
е -Elmanın verildiği kişi o.
с – elmayı veren ben.
т – verme fiil kökü.
а – vermiş olanım şeklindeki sıfatlaştırma eki.
щ – verilmiş halde olduğu.
Buradaki e aslında иэ ses bileşenidir. Üçüncü tekil ve üçüncü çoğul şahıslarda э düştüğünden ve araya da p bağlaç olarak iki и и, и а arasına girdiğinden иэ ири ира şeklinde oluşuyor. Bunun sizi düşündürmesine gerek yoktur.
Умар хадэм итщ. ————— – Ömer bahçede.
Абы гъуэмылэ хуэпхьын? — Ona azık götürür müsün?
Хуэсхьынщ. ———————— -Götürürüm.(ona)
хуэ – ön eki birisi için birşey yapmak , birisine yazmak gibi anlam oluşturur.
Konu bahsi ben sen o ise şahıs ekleri — сы у . ды фы . — şeklinde oluşur.
Сэ нанэ сыхуотхьэщlэ. – Ben nine için bulaşık yıkıyorum.
( Ninenin bulaşıklarını yıkıyorum.)Bunu eylem olarak yapıyorum.
Сэ си адэм сыхуолажьэ. – Ben babama çalışıyorum.
Уэ нанэ ухуэлэжьащ. -Sen nineye çalıştın.Çalışmış durumdasın.
Konu bahsi ар olursa ben sen o şahıs ekleri с”з , б”п , и”е , д”т , в”ф , я” а
şeklinde oluşur.Ben sen o lar ise figüran durumuna değişir. Bu eklerden seslerin
uyumuna göre uygun olan gelir.
Tek olarak çekimlenenlerde de malum olan şeyi ben sen o ona götürürüm götürürsün şeklinde oluşuyor.
Хьын — götürmek, taşınan şeyler için.
ху ön ekinden sonra gelen şahıs eklerini görmeye çalışın. Yani iki parçalı duruma gelen fiillerin arasına giren şahıs eklerini görünüz.
Azığı ben Ömer’e götürüyorum. ———– Götürdüm.
Гъуэмылэр сэ умар хузохь. ————— Хуэсхьащ.
Гъуэмылэр уэ нанэ хубохь . ————– Хуэпхьащ.
Мы1эрысэр абы Динэ хуехь. ————– Хуихьащ.
Щыгъынхэр дэ Гупсэ худохь. ———— Хуэтхьащ.
Гъагъэхэр фэ Гуащэ хувохь.– ———- Хуэфхьащ.
Джанэр абыхэм Умар хуахь.—————- Хуахьащ.
Götüreceğim. —– Götürmüştüm. —— Götürürüm.
Хуэсхьынущ. —— Хуэсхьат. ———– Хуэсхьынщ.
Хуэпхьынущ. —— Хуэпхьат. ———– Хуэпхьынщ.
Хуихьынущ. ——– Хуихьат. ————- Хуихьынщ.
Хуэтхьынущ.——– Хуэтхьат. ———– Хуэтхьынщ.
Хуэфхьынущ. ——-Хуэфхьат. ———- Хуэфхьынщ.
Хуахьынущ. ——– Хуахьат. ———— Хуахьынщ.
Şimdiki zaman olumlu bildirimi olarak bir şiiri birisi için yazmak. Burada Türkçeden farklı olarak hem yazan hem de kimin için yazdığı şahıs ekleri fiilde görüntülenmek durumundadır. 4. sütun kimin için yazıldığını, 6. sütun ise şiiri yazanın şahıs eklerini gösteriyor.
Fiil kökü ise 8. sütundaki seslerdir.
—- 1 ——– 2 ———— 3 ———— 4 — 5 — 6 — 7 — 8
Усэр —— сэ ———- сэ ———- с — ху — з — о — тх.
Усэр —— уэ ———- уэ ———- п — ху — б — о — тх.
Усэр —–абы ——– абы ———– . — ху — е — . — тх.
Усэр —— дэ ——— дэ ———– т — ху — д — о — тх.
Усэр —— фэ ———- фэ ———- ф — ху — в — о — тх.
Усэр —- абыхэм — абыхэм —— я — ху — а — . — тх.
Bu tablonun kavranması cümle yapısının ortaya konmamış ilk basamağını kavramış olmak anlamına gelir. Burada ben bizle ve sen sizle eşleşmez. Cümlelerimiz sekiz sütundan oluşuyor.Dört ve altıncı sütunlarda o ve onlar şahıs eklerinin boş olduğu görülüyor. Cümleler yazılırken şahıs eki olmayan yerdeki o olan yerleri görebiliriz. Eğer cümle Усэр абыхэм ile başlar ise fiil başına я almak durumundadır, bunun dışındaki tüm çaprazlamalarda я nın yeri boş kalır. Bu tablodan 28 cümle çaprazlaması oluşur. Bu tabloyu çözemez iseniz fazla takılmayın, ileride detaylı anlatılacaktır. Ön bilgi olarak verilmiştir.
İkinci sütundaki şahsın eki dördüncü sütunda ve Üçüncü sütundaki şahsın eki altıncı sütunda görülüyor.
Altıncı sütun yazan Dördüncü sütundakiler ise kimin için yazıldığını bildiriyor.
Örnek olarak üçüncü tekil şahısların bulunduğu satırı dümdüz yazalım.
Усэр абы абы .ху.етх. – Şiiri ona o yazıyor.
Усэр Динэ Умар хуетх. -Şiiri Dineye Ömer yazıyor.
İkinci sütundaki şahıs dördüncü sütunda görülmek zorunludur. Üçüncü sütundaki şahıs da altıncı sütunda görülmelidir.
Усэр сэ уэ —— с – ху – б – о – тх.– Şiiri benim için sen yazıyorsun.
Усэр уэ сэ —– п – ху – з – о – тх. — Şiiri senin için ben yazıyorum.
Усэр абы сэ —– . – ху – з – о – тх. — Şiiri onun için ben yazıyorum.
Усэр сэ абы —- с – ху – е – . – тх. — Şiiri benim için o yazıyor.
Усэр абыхэм дэ — я – ху – д – о – тх.– Şiri onlar için biz yazıyoruz.
Мы усэ дахэр уэ сэ пхуэстхащ. Bu güzel şiiri senin için ben yazdım.
Bir itisna olarak onlar ile onlar eşleşirse ya düşer yeri boş kalır.
Мыр сыт? ——— Bu nedir?
Ар вагъуэщ. —— O yıldızdır.
Вагъуэр дахэщ.–Yıldız güzeldir.
Мыр сыт? ———- Bu nedir?
Ар мазэщ. ——- O aydır.
Мазэр дахэщ. — Ay güzeldir.
Ахэр дахэхэщ. — Onlar güzeldirler.
Хъ -хъ — Bu sesin türkçede karşılığı yuktur . Ses öğreticiden alınmalıdır.
Gırtlaktan çıkan h sesidir.
Хъы -ağ
Хъу – хъу — Bir önceki sese u ulanmiş olan bir sestir.
Хъу – Erkek – olmaktan emir ol
Хъун – Olur mu?
Хъуа – Oldu mu?
Хъуэхъу- Dua, iyi dilek.
сынохъуэхъу — senin için iyi dileklerde bulunuyorum.
сыныуэхъуэхъу
ыуэ – ses bileşeni – o
Мы мыlэрысэхэр шхы. – Bu elmaları ye.
Хъунщ. Сшхынщ. —- — -Olur. Yerim.
Бжэр злащ. Дахэ хъуа? — Kapıyı boyadım. Güzel oldu mu?
Дахэ хъуащ.—————— – Güzel oldu.
Сыт уи лажьэр? ——— -Neyin var? Kusurun nedir?
Сымаджэ сыхъуащ. —–Hasta oldum.
Мыlэрысэхэр сыту дахэ хъуа! — Elmalar ne güzel oldu!
Дахэ дыддэ хъуахэщ. ———— Ziyadesiyle güzel oldu.
Сыт хъуар? —————— Ne oldu?
Умар сымаджэ хъуащ. — Ömer hasta oldu.
Сыт абы и лажьэр? ——– Problemi nedir?
Ныбажэ хъуащ. ———— -İshal oldu.
Арамэ мыlэрысэ ирешх. —Öyleyse elma yesin.
Зы тхьэмахуэр мэхуибл мэхъу. — Bir hafta yedi gün oluyor.
Хъарбызхэр инышхуэ мэхъу. —– Karpuzlar kocaman oluyor.
Хъэуанхэр дахэ хъуахэщ. ——— Kavunlar güzel oldular.
Мыlэрысэхэр дахэ хъуа? ———- Elmalar güzel oldu mu?
Ахэр дахэ хъуахэщ. —————– Onlar güzel oldular.
Сабийр гъашхэ. ————— Çocuğu yedir.
Абы хьэнтхъупс егъафэ. —– Ona çorba içir.
Мыlэрысэ егъэшх. ————– Elma yedir.
Шэ егъафэ. ———————– Süt içir.
Псы егъафэ. ——————— su içir.
Шей егъафэ. ——————— Çay içir.
– Шей уефэн? ——— Çay içer misin?
-Сефэнщ. —————-İçerim.
-Мыlэрысэ пшхын? -Elma yermisin?
-Сшхынщ. ———— -Yerim.
-Шей ефэ. ———— -Çay iç.
-Сефащ.————— -İçtim.
-Сефэнщ. ————–İçerim.
-Сефэнущ. ————İçeceğim.
-Сефат. —————- -İçmiştim.
Сэ мыlэрысэ сошх. -Ben elma yiyorum.
Уэ щэ? ——————–Ya sen?
Сэри мыlэрысэ сoшх.-Ben de elma yiyorum.
Дэнэ ущыпсэурэ? —————- Nerede yaşıyorsun?
Истанбул сыщопсэу. Уэ щэ? – İstanbulda yaşıyorum. Ya sen?
Сэ Анкара сыщопсэу.———— Ben Ankarada yaşıyorum.
Фэ дэнэ фыщыпсэурэ? —— Nerede yaşıyorsunuz?
Дэ Налъшик дыщопсэу. —— Biz Nalçik’te yaşıyoruz.
Ахэр дэнэ щыпсэухэрэ? — Onlar nerede yaşıyorlar?
Ахэр Бахъсэн щопсэухэ. — Onlar Bahsende yaşıyorlar.
Хадэм мыlэрысей жыг хэссащ. — Bahçeye elma ağacı diktim.
Дахэ хъуа? ——————————- Güzel oldu mu?
Дахэ хъуащ. —————————– Güzel oldu.
хужь -beyaz
гъуэжь- sarı
щхъуэ – mavi
Ди куэбжэр щхъуэуэ злащ. — Avlu kapımızı maviye boyadım.
Ар дахэ хъуа? ———————– O güzel oldu mu?
Хъуащ, хъуащ. ———————– Oldu. Oldu.
Бжэхэр солэ. Дахэ хъурэ? — Kapıları boyuyorum. Güzel oluyor mu?
Дахэ мэхъу. ———————- Güzel oluyor.
Хъун – Olmak
Oluyorum. ————- oldum ———– olurum ——- olacağım
Сэ сохъу ————- сыхъуащ. —– сыхъунщ —— сыхъунущ
Уэ уохъу ————-ухъуащ. ——- ухъунщ ——— ухъунущ
Ар мэхъу ————- хъуащ. ——— хъунщ ———– хъунущ
Дэ дохъу ————- дыхъуащ. —— дыхъунщ —— дыхъунущ
Фэ фохъу ———— фыхъуащ. —— фыхъунщ —– фыхъунущ
Ахэр мэхъухэ.——- хъуахэщ. ——- хъунхэщ —— хъунухэщ
olmuştum ——– olurdum ——– olacaktım
сыхъуат ——— сыхъунт ——- сыхъунут
ухъуат ———– ухъунт ———- ухъунут
хъуат ————— хъунт ———– хъунут
дыхъуат ———- дыхъунт ——– дыхъунут
фыхъуат ——— фыхъунт ——– фыхъунут
хъуахэт ———– хъунхэт ——— хъунухэт
Сэ ин сыхъуащ. ——————- Ben büyüdüm
Динэ дахэ хъуащ. ——————– Dine güzel oldu
Сэ инышхуэ сыхъуащ. ———— Büs büyük oldum
Динэ дэхэшхуэ хъуащ. ———— Dine çok güzel ve büyük bir kız oldu
Жыгхэр инышхуэ хъуахэщ. —– Ağaçlar büsbüyük oldular